Yashash san'ati haqida she'riy saboq: Kiarostamining “Koker” trilogiyasi

E’lon qilingan sana· 242
Yashash san'ati haqida she'riy saboq: Kiarostamining “Koker” trilogiyasi

Dunyoda shunday san’atkorlar borki, ular shuhrat uchun emas, balki qalblarni larzaga solish uchun ijod qiladilar. Abbas Kiarostami ana shunday noyob iste’dod egalaridan biri edi.

1940-yil Tehronda tugʻilgan rejssyor, avval rassomlik va grafik dizayn bilan shugʻullangan, keyinchalik esa kinematografiyada oʻzini topgan. Uning filmlari Yevropa festivallari va kino tanqidchilari tomonidan yuqori baholansada, koʻpchilik kino sevarlar uchun uning nomi hali ham sir boʻlib qolmoqda. Afsuski, 2016-yilning iyulida kino olami shunday katta ijodkordan ajralib qolgan.

Kiarostamining kinolari oddiy, lekin chuqur. Sekin, lekin ta’sirchan. Sodda, ammo falsafiy. U tomoshabinni shoshiltirib, tayyor xulosalar bermaydi, aksincha, bizni hayot haqida chuqurroq oʻylashga, atrofimizdagi goʻzallikni koʻrishga undaydi.

Aynan shu oddiylik uning asarlarini qiymatini oshiradi. Bugun siz bilan Kiarostamining eng mashhur asarlari — Koker trilogiyasi orqali sayohat qilamiz. Bu sayohat davomida filmlarni koʻrmasdan ham ularning goʻzalligini, ma’nosini va qudratini his qilishingiz mumkin boʻladi.

Koker trilogiyasi: Hayotga uch xil nigoh

Koker — bu Eron shimolida joylashgan kichik qishloq. Lekin Kiarostami uchun bu joy oddiy geografik nuqta emas, balki butun bir koinot, hayot falsafasini ochib beruvchi sahna.

Koker trilogiyasi uch filmdan iborat, ular rasman bir-biriga bogʻliq emas, ammo ular bir-birini toʻldiradi va birgalikda hayotning toʻliq manzarasini yaratadi:

  1. “Doʻstning uyi qayerda?” (“Where is the Friend’s Home?” — 1987) — Bolalikning sofligi va vijdon
  2. “Va hayot davom etadi” (“Life, and Nothing More…” — 1992) — Tabiiy ofatdan keyin tiriklikning davomi
  3. “Zaytun daraxtlari orasidan” (“Through The Olive Trees” — 1994) — San’at va sevgi toʻqnashuvi

Yuqoridan pastga: Do‘stning uyi qayerda? (1987), Va hayot davom etadi (1992), Zaytun daraxtlari orasidan (1994)

Ularni koʻrmasangiz ham, bu filmlar nimaga bunchalik muhimligini, nega dunyo kinomatografiyasi uchun ahamiyatli ekanini tushunishingiz mumkin. Keling, ularning mohiyatiga chuqurroq kiraylik.

“Doʻstning uyi qayerda?”: Vijdon ovozi

Sakkiz yoshli Ahmad maktabdan qaytgach, doʻstining daftarini adashib oʻzi bilan olib kelganini payqaydi. Agar doʻsti ertaga vazifasini shu daftarga yozmasa, oʻqituvchi uni sinf oldida uyaltiradi va hatto maktabdan haydashi mumkin.

Bu oddiy voqeadek tuyuladi, toʻgʻrimi? Lekin Kiarostami bu holatni hayot-mamot masalasiga aylantiradi. Ahmad qorongʻi tushishidan oldin doʻstining uyini topishi kerak. Ahmad bir qishloqdan boshqasiga yoʻl oladi. Uning yoʻli egri-bugri, toʻsiqlar bilan toʻla:

  • kattalar uni tushunmaydi va tinglashni xohlamaydi;
  • yoʻl noaniq va chalkash;
  • vaqt esa shafqatsiz ravishda oʻtib bormoqda.

Yoʻlda Ahmad keksa duradgorga duch keladi:

“Meni bir daqiqa tinglay olasizmi, bobo? Men Nematzadening uyini qidiryapman”.

“Qaysi Nematzade?”

“Muhammad Reza Nematzade”.

“Bu yerda koʻp Nematzadelar bor, bolam. Ularning hammasi qarindosh. Sen qaysi birini qidirayotganingni aniqroq ayta olasanmi?”.

Bu oddiy suhbat orqali Kiarostami bizga hayotning muhim saboqlaridan birini koʻrsatadi — ba’zan eng oddiy savollarning ham aniq javobi boʻlmasligi mumkin.

Kiarostami bu oddiy voqeani shunday tasvirlaydi-ki, tomoshabin Ahmadning har bir qadami, har bir uchrashuvi, har bir umid va umidsizligini his qiladi. Shu tariqa, Ahmad bizga vijdon ovozini tinglash nima ekanligini oʻrgatadi va bizni oʻylashga majbur qiladi: qachon biz boshqa odamning muammosini oʻzimizniki deb qabul qilamiz? Qachon biz oʻz halovatimizni qurbon qilib, boshqalarga yordam berishni tanlaymiz?

“Va hayot davom etadi”: Umid falsafasi

1990-yilda Eronning shimolida kuchli zilzila yuz beradi. Minglab odamlar halok boʻladi, qishloqlar vayron boʻladi. Kiarostami esa bu fojeadan keyin bir ajoyib qarorga keladi. U zilzila sodir boʻlgan hududlarga boradi va “Doʻstning uyi qayerda?” filmida suratga tushgan bolalarni qidirishni boshlaydi.

Filmda rejissyor (Kiarostamining oʻzini tasvirlagan aktyor) va uning oʻgʻli vayron boʻlgan yoʻllar, qishloqlar boʻylab sayohat qilishadi. Ular yoʻl-yoʻlakay turli odamlar bilan uchrashadi, suhbatlashadi, ularning hikoyalarini tinglashadi.

Bu film hujjatli ham, badiiy ham emas, balki ikkalasining oʻrtasida, haqiqat va badiiy toʻqima chegarasida. Kiarostami bizga halokatdan keyin hayot qanday davom etayotganini tasvirlashga va insonlarning qanchalik birlasha olishini koʻrsatishga harakat qiladi.

Kiarostami bizga shuni oʻrgatadiki, eng qora kunlarimizda ham, eng ogʻir yoʻqotishlardan keyin ham, biz hayotni davom ettirish uchun sabab topa olamiz.

“Zaytun daraxtlari orasidan”: San’at va hayot chegarasida

Uchinchi film yanada murakkab va qiziqarli, chunki bunisi “film ichidagi film” gʻoyasini oʻzlashtiradi. “Zaytun daraxtlari orasidan” filmi aslida “Va hayot davom etadi” filmining suratga olinishi haqida. Bizga filmni suratga olish jarayoni koʻrsatiladi, ammo asosiy e’tibor filmda rol oʻynovchi Huseyn va Tohira oʻrtasidagi munosabatlarga qaratiladi.

Huseyn, qurilish ishchisi va havaskor aktyor va oʻz mahalladoshi Tohiraga oshiq boʻladi. Ammo Tohira unga e’tibor bermaydi, javob qaytarmaydi. Har bir sahnada ular orasida zaytun daraxti yoki boshqa biror toʻsiq paydo boʻladi — bu Kiarostamining sevgi yoʻlidagi toʻsiqlarni koʻrsatish usuli.

Bir sahna Huseyn rejissyorga oʻz sevgisi haqida gapirib beradi:

“Men unga uylanmoqchi edim. Uning ota-onasi zilziladan keyin halok boʻlgan. Men dalda boʻlishim mumkin edi. Lekin uning momosi meni rad etdi — mening savodim yoʻq, uyim yoʻq deb”.

“Siz hali ham uni sevasizmi?”

“Sevgi haqida bunday gapirish mumkin emas. Bu uzluksiz, hech qachon toʻxtamaydi”.

Filmning yakuniy sahnasi kinematografiya san’atining ajoyib namunasi: Huseyn uzun zaytun bogʻi boʻylab Tohiraning ortidan yugurib ketadi. Kamera juda uzoqdan, keng miqyosda suratga oladi. Biz ularning suhbatini eshitmaymiz, Tohiraning javobini koʻrmaymiz.

Bir daqiqalik sukut… keyin ikki daqiqa… Huseyn oʻsha yerda turibdi. Keyin u orqaga qaytib kelishni boshlaydi. U qadamini keyingi kadrda tezlashtiradi, xursand koʻrinadi. Ammo biz aniq bilmaymiz — Tohira uning sevgisini qabul qildimi? Yoki rad etdimi?

Kiarostami bizga aniq javob bermaydi — sevgi gʻolib keladimi yoki yoʻq? U bu savolni bizga qoldirib, oʻzimiz xulosa chiqarishimizni istaydi.

Kiarostami uslubi va kinematografiyasi: Oddiylikdagi hikmat

Kiarostamining filmlari Gollivud filmlariga oʻxshamaydi. Ularda portlashlar, quvishlar, maxsus effektlar yoʻq. Uning filmlari sekin, teran, fikrlashga undovchi. U katta savollarni kichik, kundalik voqealar orqali koʻrsatadi:

  • maktab daftari orqali — mas’uliyat va burch hissi haqida
  • zilziladan keyin tirik qolganlar orqali — umid va moslashuvchanlik haqida
  • bir tomonlama sevgi orqali — san’at va real hayot oʻrtasidagi chegaralar haqida

Kiarostami tasviriy uslubiga tp’xtaladigan boʻlsak, u kamerani shunchaki voqealarni yozib olish uchun emas, balki dunyoni oʻzgacha koʻrish uchun ishlatadi.

1. Uzoq statik kadrlar: Kiarostami uzoq davom etadigan statik (sekin) kadrlarga ishonadi. Bunday kadrlar tomoshabinni shoshilmaslikka, har bir detalga e’tibor berishga undaydi.

“Doʻstning uyi qayerda?” filmida Ahmad qiynalib tog' yoʻlidan koʻtarilayotganida, kamera unga shoshilmasdan ergashadi. Biz uning har bir qadamini, charchoq va umidsizligini his qilamiz.

2. Tabiat va egri-bugri yoʻllar: Kiarostami filmlarida yoʻl metaforasi juda muhim. Egri-bugri, togʻlar orasidan oʻtadigan yoʻllar faqat joyni koʻrsatmaydi, balki hayot yoʻlini ham anglatadi.

“Va hayot davom etadi” filmida katta yoshli otaxon rejissyorga shunday deydi:

“Bu yerga kelguncha necha marta yoʻlni yoʻqotdingiz?”

“Bilmayman, ehtimol oʻn martacha.”

“Lekin oxiri yetib keldingiz, toʻgʻrimi? Hayot ham xuddi shunga oʻxshaydi.”

3. Kamera harakati va manzara: Kiarostami koʻpincha kamerani avtomobil ichiga oʻrnatadi, tomoshabin bilan birga yoʻl bosadi. Bu usul bizni bevosita film dunyosiga olib kiradi.

4. Haqiqiy hayot va professional boʻlmagan aktyorlar: Kiarostami deyarli faqat professional boʻlmagan aktyorlar bilan ishlaydi. Ular oʻz rollarini emas, balki oʻzlarini oʻynaydilar.

“Doʻstning uyi qayerda?” filmida Ahmad bir keksa duradgorga doʻstining uyini qidirayotganini aytganida, keksa odam unga shunday deydi:

“Osongina topib boʻlmaydigan narsalarni izlash — bu hayotning ma’nosi.”

5. Ochiq yakunlar: Kiarostami hech qachon tomoshabinga tayyor javoblar bermaydi. U “Zaytun daraxtlari orasidan” filmi xotimasida boʻlgani kabi bizni oʻylashga, oʻzimiz xulosa chiqarishga undaydi. Filmni oʻz xayolimizda yakunlash — bu Kiarostami kinematografiyasining asosiy gʻoyalaridan biri.

Xulosa: Hayot she’riyati

Kiarostamining oʻz soʻzlari bilan aytganda: “Film tugaganidan keyin ham hayotda davom etadigan film eng yaxshi filmdir.”

Koker trilogiyasi aynan shunday — bu filmlarni koʻrsangiz, ularning falsafasi, goʻzalligi va hikmatini oʻzingizga singdirishingiz mumkin. Balki shunda siz ham kundalik hayotingizda yangi ma’no va goʻzallikni koʻra boshlarsiz, xuddi Kiarostami koʻzi bilan qaragandek.

Keyingi safar shunchaki koʻchada ketayotganingizda, bir toʻxtang va atrofga boqing: ehtimol bitta daraxt, bitta bola yoki oddiy bir harakat sizga butun bir hikoya, butun bir dunyoni ochib berar.

Samandar Erkinjonov
Muallif
Samandar Erkinjonov
Telegram kanalimizga obuna bo‘ling