“San’atni shu yerning o‘zida yaratyapmiz”. Gayane Umerova — birinchi Buxoro biennalesi haqida

5-sentyabrdan 20-noyabrgacha bo‘lib o‘tayotgan birinchi Buxoro zamonaviy san’at biennalesi doirasida Govkushon madrasasida biennale komissari Gayane Umerova hamda badiiy direktor Diana Kempbell ishtirokida suhbat uyushtirildi. Unda biennalening asosiy g‘oyalari va konsepsiyasi, shuningdek, Buxoro madaniy merosi va zamonaviy badiiy amaliyotlarni birlashtiruvchi xalqaro maydon sifatidagi roli haqida so‘z bordi.

Afisha.uz mazkur suhbatning muhim joylarini e’tiboringizga havola qiladi.

Gayane Umerova: Taxminan to‘rt yil avval biz biennale haqida o‘ylay boshladik va uni Buxoroda tasavvur qildik. Aslida, biennale uchun ilhom manbai Buxoro edi. Bu yerda ko‘plab ajoyib me’moriy obidalar — karvonsaroylar, madrasalar, masjidlar mavjud, lekin ular yillar davomida tashlab qo‘yilgan edi. Ularni san’at va madaniyat uchun platformaga aylantirish, jamoatchilik uchun ochishni xohladik. Buxoro ko‘proq e’tiborga loyiq. Har ikki yilda odamlar bu yerga kelib, uni tobora kashf etishi, turli nuqtalardan ko‘rishi ajoyib hodisadir.

Buxoro haqida o‘ylashni boshlaganimizda, albatta, eng avvalo, bu anjumanni kim boshqara olishi to‘g‘risida ham bosh qotirdik. Biz buni amalga oshira oladigan kuratorni qidirdik. Bir necha yil davomida tanlov va turli odamlar bilan suhbatlar jarayonida men Diana Kempbellni shu ish uchun mos inson deb topdim. Bizga madaniyatimizni chuqur his qila oladigan, uni san’at maydoniga aylantira oladigan inson kerak edi. Dianada esa allaqachon katta tajriba bor edi — u bu sohada o‘n yildan ortiq vaqt ishlagan.

Yaqin do‘stlarimga — Al Thani Collection ijodkori Armin Jafferga va Delfina jamg‘armasidan Aaron Cezarga alohida minnatdorchilik bildiraman, chunki ular “Diana shunday katta tashabbus uchun eng munosib inson bo‘ladi”, deya maslahat berishdi. Nihoyat, biz buni birgalikda amalga oshira olganimizdan juda xursandman. Rahmat sizga, Diana.

Diana Kempbell: Samimiy fikrlar uchun rahmat. Bilasiz, “biennale” so‘zi har ikki yilda bir marta, degan ma’noni anglatadi. Odatda, Buxoroga butun dunyodan odamlar tashrif buyuradi, lekin ular katta sayyohlik guruhlari tarkibida bir marta kelib ketadi xolos. Siz mazkur qarash haqida gapirib bera olasizmi? Nega odamlarning har ikki yilda bir kelib turishi muhim? Qanday qilib bu tashriflar Buxorodek joyni o‘zgartirishi mumkin?

Gayane Umerova: Aslida, biz Yevropadan biroz chetda joylashganmiz. AQSh, Lotin Amerikasi, Afrika va dunyoning boshqa qismlaridan ham ancha uzoqdamiz. Shuning uchun odam bir marta kelib, Samarqand, Buxoro, Xivaning go‘zal merosini ko‘rgach, yana qaytib kelishi uchun albatta, bir sabab bo‘lishi kerak. Biennale esa shunday mezon yaratadiki, odamlar har ikki yilda bir keladi va bu safar boshqa narsalarni kashf etadi. Bu albatta, mamlakatimiz turizmini ham rivojlantiradi.

Biz biyennale buxoroliklarga hozirdanoq foyda keltirishini va uzoq muddatli, muhim o‘zgarishlarni yaratishini istaymiz. Biz Buxoroni tashqi dunyo bilan qayta bog‘laydigan va shu bilan birga shahar hayotini mustahkamlaydigan merosni barpo etmoqdamiz. Bu madaniyat, kreativ iqtisodiyot va meros rivojlanishning markazida bo‘lgan milliy strategiyaning namunasidir.

Bizning asosiy maqsadimiz ham shu: qanday qilib odamlarni har ikki yilda bir marta mamlakatga jalb qilish va ularni qiziqtirib turish mumkin? Shu sababli bizga faqat festival emas, balki biennale tashkil etish juda mantiqiy tuyuldi. Bundan tashqari, bu yerda yaratilgan asarlar keyinchalik dunyoning boshqa qismlariga ham sayohat qilishi, ya’ni turli ko‘rgazmalarda qatnashishi hamda ushbu to‘plamni boshqa muassasalar bilan baham ko‘rishimiz mumkin.

Diana Kempbell: Madaniyat va san’atni rivojlantirish jamg‘armasi jamoasi O‘zbekiston hunarmandchiligi va hunarmandlar haqida tadqiqot olib borgan. Bu jarayon haqida — qanday qilib hunarmandlarni topganingiz va ularni qo‘llab-quvvatlab kelayotganingiz haqida gapirib bersangiz?

Gayane Umerova: Biz bu ishni taxminan yetti-sakkiz yil avval boshlagan edik. O‘shanda ko‘p bo‘shliqlar borligini bildik, ya’ni institut­sional bo‘shliqlarni. Masalan, bizda ijodkorlar — rassomlar, san’atshunoslar, kuratorlar bir joyga to‘planadigan zamonaviy san’at markazlari yo‘q edi. Biz esa yangi madaniy qatlam yaratish zarurligini his qildik. Buxoro, Samarqand va Toshkent shaharlarining tuzilmasi yangi madaniy makonlar bera oladigan muassasalar bilan to‘ldirilishi kerak edi.

Bu borada biennale ham juda muhim qadam bo‘ldi. Har ikki yilda odamlar yig‘ilib, yangi san’atni va yangi rassomlarni kashf qiladigan tadbir o‘tkazish mantiqan to‘g‘ri qaror deb o‘ylaymiz. Shu bilan birga, xalqaro san’atni ham mahalliy auditoriyaga olib kelish imkoniyati yaratildi.

Menimcha, Buxoro biennalesining eng o‘ziga xos tomoni shundaki, bu yerga boshqa joyda yaratilgan san’at asarlari olib kelinmaydi. San’atni shu yerning o‘zida, mahalliy odamlar, mahalliy hunarmandlar bilan birgalikda shahar uchun yaratamiz.

Diana Kempbell: Yana bir o‘ziga xos jihat shuki, men doim qiziqib kelgan masala — biz “rassom” va “hunarmand” deb ataydigan ijodkorlar o‘rtasidagi chegarani yo‘qotishdir. Menimcha, biz buni aynan shu makonda yaqqol ko‘rib turibmiz. Masalan, Abdulvohid Buxoriy yoki Davlat Toshev — siz ular bilan ilgari hunarmandchilik kontekstida ishlagansiz, lekin bu yerda men ularni rassom, deb aytgan bo‘lardim, to‘g‘rimi?

Gayane Umerova: To‘g‘ri. Mikelanjelo jamg‘armasi ijrochi direktori Alberto Kavalli ushbu loyiha uchun ilhom manbalaridan biri edi. Chunki uning Homo Faber loyihasi bizga juda katta fikr berdi: rassom va hunarmand o‘rtasida hech qanday farq qo‘ymaslik kerak: ular bir xil hurmatga loyiq, bir xil munosabatda bo‘lishlari lozim. Chunki hunarmand rassomga, rassom ham hunarmandga aylanishi mumkin.

Bizning maqsadimiz — O‘zbekiston hunarmandlari va rassomlari dunyodagi eng yirik hamda istiqbolli platformalarda o‘z asarlarini namoyish etishlari va targ‘ib qilinishlarini ta’minlash. Buni amalga oshirish uchun, albatta, biz ularga san’at yaratishda ko‘maklashishimiz, sharoit yaratib berishimiz kerak. Shu ma’noda, bu platforma ham, tez orada ishga tushadigan zamonaviy san’at markazi ham juda muhim.

Biz o‘z “yumshoq kuch"imizni hatto bolalar kutubxonasi orqali ham rivojlantirishga harakat qilyapmiz. Chunki ular kutubxonaga ingliz yoki fransuz tili bo‘yicha kitob olish uchun kelganida, yonma-yon me’morchilik yoki rassomlar haqidagi kitobni ham ko‘rib qoladi. Bu esa ularning e’tiborini tortadi. Bu nafaqat ota-onalar qarori, balki bola o‘zi juda erta yoshda kitobni olib ko‘radi. Mana shu narsa biz uchun o‘ziga xos va muhim. Shu tarzda g‘oyalarni yoymoqchimiz.

Diana Kempbell: Biennale doirasida o‘zbek va xalqaro oshpazlar bilan ishlayapmiz. Bu orqali ovqat bilan ijodiy ishlayotgan yangi avlodni ruhlantirishni xohlaymiz. Menimcha, bu odamni o‘ziga jalb qilish va uni o‘rganishga undashning eng oson yo‘llaridan biri.

Gayane Umerova: Ha. Bizda juda maxsus loyiha bor — Nyu-Dehlidagi Subodh Guptaning ovqatga bag‘ishlangan asari. U shunchalik ochiq va samimiyki, bu loyihani bu yerda ko‘rish baxti menga nasib etganidan o‘zimni juda baxtiyor his qilaman. Chunki u mahalliy qozonlar va keramika likopchalardan yaratilgan. Bu joy uchun juda tabiiydek tuyuladi. Kecha u bilan ishlash jarayoni ham juda yoqimli bo‘ldi, biz birga ovqat tayyorlash va undan bahramand bo‘lish quvonchini baham ko‘rdik.

Shuningdek, Davlat Toshevni ham alohida ta’kidlamoqchiman. Uning mashhur palovi Buxoroni dunyoga yanada mashhur qildi, chunki uni butun dunyo bilan baham ko‘rdi. U hammani o‘z ustaxonasiga taklif qiladi va hamma uchun plov pishiradi. Menimcha, bu juda katta mehr ifodasi va birgalikda ulashish uchun ajoyib lahza.

Diana Kempbell: Menga qiziq tuyulgan bir holat sodir bo‘ldi. Kimdir “Odamlar ochlikdan aziyat chekayotgan bir paytda, siz qanday qilib ovqat va mo‘l-ko‘llik haqida ko‘rgazma qilasiz?”, deya savol berdi. Men o‘ylanib qoldim. Keyin qarasam, bu yerning o‘zida ham ochlik tarixi bo‘lgan. Nazarimda, butun dunyoda ovqatni bo‘lishish g‘oyasi muhim. Masalan, bu yerda non muqaddas hisoblanadi. Madaniyat haqida juda ko‘p narsani ovqat orqali bilib olish mumkin.

Gayane Umerova: Ha. Menimcha, O‘zbekistonda “40 kun” tushunchasi ham juda muhim. Bilasizmi, inson 40 kun davomida bir narsadan — ovqatdanmi, yoqimli narsalardanmi, boshqa zavqlardanmi — voz kechadi, o‘zini tiyadi. Bizda ham shu g‘oya aks etgan Chillaxona loyihasi mavjud. Bu Jahongirning loyihasi bo‘lib, bu juda qiziq bir ruhiy shifo jarayoni. Chunki uzoq vaqt sabr qilib, qurbonlik qilganingizdan so‘ng, bayram va quvonch hayotingizga yanada chuqurroq kirib keladi.

Diana Kempbell: Bilasiz, men faqat birinchi Buxoro biennalesining bir qismiman. Ammo bu biennale davom etadi. Albatta, biz kelajakni aniq ayta olmaymiz, lekin sizning uzoq muddatli qarashlaringiz qanday, rejalaringiz bormi?

Gayane Umerova: Biz yangi kuratorlar va yangi g‘oyalar bilan tanlov qo‘mitasini yo‘lga qo‘yyapmiz. Ammo Buxoro — abadiy qoladi. Har safar bu loyihani rivojlantiramiz, yanada gullatamiz. Hozircha hammasi yaxshi ketmoqda, deb o‘ylayman.

Diana Kempbell: Siz bu yerda kreativ iqtisodiyot strategiyasini olib borishda ham muhim rol o‘ynaysiz. Menimcha, bu juda zo‘r. Mamlakatingizda aholi sonining 60 foizdan ortig‘i 30 yoshdan kichik — bu juda hayratlanarli narsa, to‘g‘rimi? Bu yerda biennaleni amalga oshirgan ajoyib yoshlar bor. Ular uchun esa ijodiy sohalarda bandlik va kelajak mavjudligini ko‘rish juda muhim. Jamiyat miqyosida ro‘y berayotgan bu jarayon va ularni qanday rag‘batlantirayotganingiz haqida gapirib bersangiz?

Gayane Umerova: Albatta, biennale kabi yirik voqea yoki madaniyat uchun yangi infratuzilma qurilishi — tabiiyki, kreativ iqtisodiyot uchun yo‘nalish belgilab beradi. Biz ham shu sababli buni amalga oshiryapmiz. Chunki aholimiz juda yosh va biz hammada ish bo‘lishini, bu ishlar ijodiy bo‘lishini ta’minlashimiz kerak. Shuning uchun biz rassomlarni qo‘llab-quvvatlashga, atrofidagi infratuzilmani rivojlantirishga intilyapmiz. Masalan, kuratorlik yoki kreativ prodyuserlikda yangi ish o‘rinlarini yaratishga katta ahamiyat qaratmoqchimiz. Biz uchun eng muhimi — barchani yetarli imkoniyatlar, zarur sharoit va moliyaviy ko‘mak bilan ta’minlashdir.

Menimcha, biz aynan shunday o‘sishimiz kerak. Kecha ham bu haqda suhbatlashgan edik: ehtimol, O‘zbekistonda hali o‘rta sinf, degan qatlam shakllanmagan. Lekin kreativ iqtisodiyot bu bo‘shliqni to‘ldirish uchun juda katta imkoniyatlarga ega. Chunki biz 50−60 yoshdagi avlod haqida emas, balki hozir 20 yoshlar atrofida bo‘lganlar haqida gapiryapmiz. Ular keyingi avlod, yangi o‘rta sinf bo‘lishlari mumkin, bu esa mamlakatimizning rivoji uchun nihoyatda muhimdir.

Mirolim Isajonov yozib oldi.